Συνέντευξη στην Ελευθερία Παναγιωτοπούλου

Το ταξίδι με το τρένο από Μόσχα για Ελλάδα διαρκούσε τρεις μέρες. Περνούσες από τη Ρωσία στην Ουγγαρία και μετά στην Γιουγκοσλαβία και τέλος έμπαινες στα ελληνικά σύνορα. Ήταν το 1981, ένα χρόνο μετά τους ολυμπιακούς αγώνες της Μόσχας και μετά από τη Προπαρασκευαστική σχολή εκμάθησης ρωσικών. Η επιστροφή στη Μόσχα μετά το καλοκαίρι σήμαινε για μένα σπουδές στο Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ.

Οι τρεις μέρες είναι πολλές για να είσαι σε ένα βαγόνι, με κρεβάτι βέβαια. Κινητά δεν υπήρχαν. Στην καλύτερη περίπτωση συνομιλούσες με τους άλλους δύο συνεπιβάτες που εναλλάσσονταν με το πέρασμα των συνόρων. Λίγο έξω από τα Τέμπη συνάντησα τη Σέλμα στο διάδρομο του τρένου. Ήταν τελειόφοιτη φοιτήτρια στη Μόσχα και έκανε το ταξίδι ζωής, όπως μου είπε. Να έρθει στην Ελλάδα διακοπές. Θα έκλεινε ξενοδοχείο με το που θα έφτανε στην Αθήνα, κάτι που δεν χρειάστηκε γιατί εκείνο το καλοκαίρι θα ήταν φιλοξενούμενη της οικογένειας μου και οι διακοπές θα ήταν σε πολλά μέρη κοινές.

 Έτσι έγινε αυτή η γνωριμία με τη Σέλμα, που παρά την απόσταση των διαφόρων χωρών, Μεξικό, Ισπανία ποτέ δεν ήμασταν μακριά . Η Σέλμα είναι αναγνωρισμένη μεταφράστρια, βραβευμένη και σκέφτηκα ότι θα ήταν πολύ καλό να γίνει ευρέως γνωστή στην Ελλάδα. Φέτος ήταν προσκεκλημένη στο φεστιβάλ ΛΕΑ στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος.

* * *

Σέλμα, είμαι ιδιαιτέρως χαρούμενη που μπορούμε να αναφερθούμε, έστω και εξ αποστάσεως, στο σημαντικό και βραβευμένο έργο σου, ως μεταφράστρια. Θα ήθελα αρχικά να μας πεις πώς έκανες τις επιλογές των γλωσσών που μεταφράζεις, τα ρωσικά και τα ελληνικά;

Ο πατέρας μου Carlos ήταν ηθοποιός στο Μεξικό. Έπαιζε συχνά ρωσικά έργα του Γκόγκολ, του Τσέχωφ, του Γκόρκι…. Ήξερε πολλά γύρω από τη ρωσική λογοτεχνία. Μιλούσε γι αυτή σε μας στο σπίτι. Αυτός ήταν και ο λόγος που πήρα υποτροφία και μετά το σχολείο πήγα για σπουδές στη Ρωσία. Ήθελα να σπουδάσω τη ρωσική γλώσσα και τη ρωσική λογοτεχνία. Έφυγα από το Μεξικό χωρίς να γνωρίζω μία λέξη ρωσικά. Μετά τις βασικές σπουδές, στο τελευταίο έτος του διδακτορικού μου άρχισα μαθήματα ελληνικής γλώσσας, στη Μόσχα. Η ζωή μου απέκτησε μαγεία. Ήταν πολύ σημαντικό αυτό.

Η ελληνική γλώσσα ήταν η γλώσσα που από μικρή ονειρευόμουν να μάθω. Όλα ξεκίνησαν από μία καρτ ποστάλ που μου έστειλαν οι γονείς μου, όταν επισκέφτηκαν την Αθήνα και τον Παρθενώνα. Ήμουν 4 χρονών και με άφησαν στη γιαγιά. Εκείνη μου διάβασε τι έγραφε η καρτ ποστάλ.  Από τη στιγμή που είδα τον Παρθενώνα , κάτι δυνατό ένιωσα μέσα μου, το οποίο δεν χάθηκε ποτέ. Όλα γύριζαν γύρω από την Ελλάδα. Τα ενδιαφέροντα μου, οι σχολικές εργασίες. Από το ταξίδι εκείνο έφεραν μαζί τους, όπως το συνήθιζαν και από άλλα ταξίδια και δίσκους. Άκουγα τη μουσική του Χατζηδάκι. Πριν να πάω για σπουδές στη Ρωσία έγινε συναυλία στην πόλη του Μεξικού του Μίκη Θεοδωράκη με τη Μαρία Φαραντούρη. Οι γονείς μας πήραν μαζί. Φυσικά και την παρακολούθησα. Το ενδιαφέρον μου, η αγάπη μου για την Ελλάδα και τον πολιτισμό της δυνάμωσε.

Το καλοκαίρι μετά το διδακτορικό μου, συνεργάστηκα ως διερμηνέας σε φεστιβάλ θεάτρου του Μεξικού, σε ένα ρωσικό έργο που παιζόταν. Ταυτόχρονα έπαιζε έργο το ΚΘΒΕ ( Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος). Γνώρισα τη διερμηνέα την Ναταλία και της ζήτησα να είμαι κοντά της, να ακούω ελληνικά, να βοηθώ, χτενίζοντας τους ηθοποιούς, να φέρνω καφέδες, να κάνω ότι δουλειά του ποδαριού μου πρότειναν. Αρκεί να είμαι κοντά σε Έλληνες. Η Ναταλία το δέχτηκε και εγώ ήμουν κοντά στην ελληνική γλώσσα. Μετά από αυτό πήγα αποφάσισα να σπουδάσω ελληνική φιλολογία στην Ελλάδα.

Και η μετάφραση; Πότε ξεκίνησε;

Ο πατέρας μου αναζητούσε συχνά έργα για να παίξει στο θέατρο στο Μεξικό. Άρχισα να επισκέπτομαι το ΒΑΑΠ ( Το Πανσοβιετικό Πρακτορείο Πνευματικών Δικαιωμάτων) όποτε μπορούσα. Διάβαζα έργα και τα πρότεινα στον πατέρα μου. Μια μέρα, ο Βίκτωρ Λομπάεφ, ο υπάλληλος του ΒΑΑΠ, μου έδωσε ένα πακέτο με την υπενθύμιση να ανοίξω το πακέτο στο οικοτροφείο. Βρέθηκα  μπροστά στα γράμματα των Παστερνάκ, Τσβετάγιεβα και  Ρίλκε. Από το Πανεπιστήμιο ήξερα λίγο τον Παστερνάκ και καθόλου την Τσβετάγιεβα. Τα διάβασα και τρελάθηκα. Ήταν πια όχι θέληση, αλλά ανάγκη να τα διαβάσουν και να τα γνωρίσουν κι άλλοι. Ποιος όμως οίκος θα δεχόταν να εκδώσει βιβλίο με μετάφραση μιας νέας, άγνωστης, άπειρης μεταφράστριας; Τότε ήρθε η βοήθεια από τον συγγραφέα Σέργιο Πιτόλ μορφωτικό ακόλουθο στην πρεσβεία του Μεξικού. Εκείνος  μου μίλησε τι σημαίνει μετάφραση, πώς πρέπει να γίνεται. Ξεκίνησα τη μετάφραση βήμα βήμα. Μετέφραζα με όλη μου την καρδιά. Υπήρχε η ψυχή μου και το βιβλίο τότε μόνο. Το τελείωσα καλοκαίρι στο Μεξικό και ο Σέργιο Πιτόλ μου έδωσε ένα γράμμα για έναν εκδοτικό οίκο. Ήταν εντυπωσιακή η επίσκεψή μου στον εκδοτικό οίκο γιατί μιλούσα, μιλούσα, εξηγούσα γιατί να εκδοθούν αυτά τα γράμματα που μετέφρασα. Από τότε έχουν περάσει 41 χρόνια ακατάπαυστης δουλειάς.

Ποια έργα επέλεξες να μεταφράσεις αργότερα;

Όλα τα πεζά της Τσβετάγιεβα, τα ποιήματα, πάντα με τη βοήθεια του ποιητή Φραγκίσκο Σεγκόβια με το οποίον δουλεύω εδώ και 32 χρόνια.Επίσης έργα του Τολστόι (ημερολόγια, γράμματα, διηγήματα, τελευταία μετέφρασα Ο δρόμος της ζωής ( νομίζω δεν κυκλοφορεί στην Ελλάδα), του Ντοστογιέφσκι, Μπουλγκάκοφ, Πούσκιν, Παστερνάκ κ.ά.

Και τα έργα των Ελλήνων λογοτεχνών πώς προέκυψαν; Με ποιο ξεκίνησες;

 Όταν ήμουν φοιτήτρια στην Ελλάδα έκανα βόλτα σε διάφορα βιβλιοπωλεία. Πήγα στο βιβλιοπωλείο των εκδόσεων Κέδρος. Είδα το βιβλίο του Γ.Ρίτσου « Όνειρο καλοκαιρινού μεσημεριού». Αν και τα ελληνικά μου ακόμα δεν ήταν καλά, ξεφυλλίζοντάς το, ένιωσα ότι κάτι πολύ ενδιαφέρον είχε μέσα. Από τον Κέδρο, μου έδωσαν και το τηλέφωνο του Γ. Ρίτσου. Με το θάρρος των νιάτων που είχα, τηλεφώνησα στον ποιητή. Με προσκάλεσε στο σπίτι του, γιατί όπως μου είπε το συγκεκριμένο βιβλίο δεν είχε μεταφραστεί σε καμία γλώσσα ακόμα. Από τότε οι επισκέψεις στο σπίτι του ήταν συχνές. Μιλούσαμε για τις μεταφράσεις, τα έργα του, για τα παιδικά του χρόνια.

Και η ενασχόληση με το έργο του Σεφέρη;

Μετά τις σπουδές στην Ελλάδα και όσο βρισκόμουν στο Μεξικό, μεταφράζοντας τον Μπουλκάκοφ, επισκέφτηκα το μεγαλύτερο εκδοτικό οίκο του Μεξικού και ο διευθυντής Jaime Garcia Terres  μου είπε ότι θα εκδώσει τον Μπουλκάκοφ, και τον Ρίτσο που είχα ήδη μεταφράσει, αλλά θα ήθελε να μεταφράσω τον Σεφέρη. Είχε προσωπική σχέση με τον Σεφέρη, όταν ήταν διπλωμάτης στην Ελλάδα, και του είχε υποσχεθεί να μεταφράσει τα « Δοκιμές» του. Κάτι όμως που δεν μπόρεσε ο ίδιος να κάνει. Σαν να το χρωστούσε στον Σεφέρη. Μου προτείνει τις «Δοκιμές», έργο πολύ δύσκολο. Τα δύσκολα μου αρέσουν και συμφώνησα. Όταν τελείωσα το πρώτο βιβλίο (από τα τρία), με έστειλε ο Jaime Garcia Terres στην Ελλάδα για να δουλέψω με τον Γ. Σαββίδη , και τον Δ. Δασκαλόπουλο. Ήρθα σε επαφή με τη Μαρώ, τη γυναίκα του Σεφέρη, η οποία ατέλειωτες ώρες μου μιλούσε για τη ζωή του ποιητή, μου έδειχνε τα χειρόγραφά του, τις φωτογραφίες. Δέκα χρόνια μαζί με άλλες μεταφράσεις,δούλευα και αυτό το έργο. Ο Σεφέρης ήταν για μένα η καλύτερη σχολή της ελληνικής γλώσσας. Έμαθα πολλά πράγματα ,που αφορούσαν στη γλώσσα , τη λογοτεχνία , την ιστορία και τον πολιτισμό.

Σε είδαμε φέτος στο Φεστιβάλ ΛΕΑ, Λογοτεχνία Εν Αθήναις, στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος, Νιάρχος που έγινε υπό την αιγίδα των πρεσβειών Ισπανίας, Μεξικού και Χιλής και την υποστήριξη του Ινστιτούτου Θερβάντες και της σχολής Abanico

Φέτος ήταν τιμώμενο πρόσωπο ο Σεφέρης και πώς προσλαμβάνεται το έργο του στις ισπανόφωνες χώρες.  Δέχτηκα πρόσκληση, ως μεταφράστρια του έργου του και την αποδέχτηκα. Όλη η παρουσίαση έγινε διαδικτυακά.

Η επόμενη ερώτηση μου έχει να κάνει με την επιλογή ζωής να ζεις στη Βαρκελώνη, αν και έχεις γεννηθεί στο Μεξικό. Γιατί στη Βαρκελώνη και όχι κάπου αλλού;

Η Βαρκελώνη είναι η πρωτεύουσα των εκδοτικών οίκων. Εκεί  εκδίδονται τα περισσότερα βιβλία στα ισπανικά. Εδώ μπορώ να μεταφράζω αυτά που με ενδιαφέρουν και λατρεύω και να ξέρω ότι θα εκδοθούν. Θέλω να σου πω ότι νιώθω τυχερή, ότι η ζωή μού χαρίστηκε. Ήταν γενναιόδωρη μαζί μου.

Οι προτάσεις για τα βιβλία που θα μεταφραστούν γίνονται από τους εκδότες ή εσύ προτείνεις το βιβλίο που θα ήθελες να μεταφράσεις;

Έχει τύχει δύο φορές να μου προτείνει ο εκδότης να μεταφράσω κάποιο βιβλίο. Συνήθως προτείνω εγώ. Η πρώτη πρόταση ήταν ο Σεφέρης από τον Jaime Garcia Terres και η δεύτερη ήταν να μεταφράσω το έργο του Θοδωρή Καλλιφατίδη.

Πώς έγινε αυτή η γνωριμία με τον Καλλιφατίδη το σύγχρονο έλληνα λογοτέχνη που μένει στη Σουηδία;

Το 2018 πήγα στο σπίτι των μεταφραστών στο Gotland. Επισκέφτηκα και το κοντινό νησί Fårö εκεί που έχει ταφεί ο Μπέργκμαν.  Έμεινα εκεί για ένα μήνα και αμέσως μετά ήρθα στην αγαπημένη μου Νάξο, το νησί που επισκέπτομαι εδώ και πολλά πολλά χρόνια, και επιλέγω κάθε χρόνο να κάνω τις διακοπές μου. Όσο βρισκόμουν στην Νάξο μου ήρθε ένα ηλεκτρονικό μήνυμα, από τον εκδοτικό οίκο, για τον οποίο είχα μεταφράσει  τα ποιήματα του Σεφέρη, με επισυναπτόμενο το βιβλίο «Μια ζωή ακόμα» του Θοδωρή Καλλιφατίδη. Μου ζήτησαν να το διαβάσω και να πω τη γνώμη μου. Με γοήτευσε. Το διάβασα δύο φορές. Ζήτησα την ηλεκτρονική διεύθυνση του Καλλιφατίδη για να έρθω σε επαφή με τον συγγραφέα. Είναι συγγραφέας εν ζωή, κάτι πολύ σημαντικό για τις απορίες και τα ερωτήματα που μπορεί να έχω. Του έγραψα και του είπα ότι θα μεταφράσω το βιβλίο και θα επικοινωνούσα μαζί του αν είχα κάποιες ερωτήσεις. Πέρασε λίγος καιρός και με πήρε ο ίδιος και με ρώτησε. «Κυρία Ανσίρα δεν έχετε ερωτήσεις;» Ήθελε όπως μου είπε να μιλήσει ελληνικά κάτι που κι εγώ θέλω, όταν μου δίνεται ευκαιρία.

Για το δεύτερο βιβλίο που θα μετέφραζα «Μητέρες και γιοι» το 2019 συναντηθήκαμε στο Gotland που έχει εκεί εξοχικό. Ο Καλλιφατίδης γράφει τα βιβλία του στα σουηδικά και μετά τα ξαναγράφει στα ελληνικά. Εγώ  μεταφράζω από το πρωτότυπο, το ελληνικό . Μαζί του δούλεψα πολύ, ώρες πολλές . Του αρέσει να αλλάζει κάποια πράγματα και να τα συμπληρώνει.

Ποια άλλα βιβλία Ελλήνων λογοτεχνών έχεις μεταφράσει;

Έχω μεταφράσει Νίκο Καζαντζάκη, αγαπημένος συγγραφέας, «Το Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά», «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται», «Ξημερώνει» ( υπό έκδοση), έργα της Μαρίας Ιορδανίδου, τη «Λωξάντρα» και το «Διακοπές στον Καύκασο». Τα βιβλία της τα αγαπά το ισπανόφωνο κοινό. Επίσης έργα του Ιάκωβου Καμπανέλλη, της Νίκης Μαραγκού, του Ρίτσου 9 από τα 17 ποιήματα της «Τέταρτης διάστασης», η «Ελένη» (που είναι υπό έκδοση). Τώρα τελειώνω το έργο του Καλλιφατίδη «Τα περασμένα δεν είναι όνειρο», και έχω στα σκαριά το «Σαν τα τρελά πουλιά» της Ιορδανίδου  και τους «Αδερφοφάδες» του Καζαντζάκη

Έχει βγει και ένα βιβλίο στα ισπανικά το Chipre. Μίλησέ μας για αυτό

 Άκουσα σε μία διάλεξη της Κύπριας αρχαιολόγου Μαρίας Ιακώβου στο ελληνικό Τμήμα της σχολής Ξένων γλωσσών στη Βαρκελώνη, η οποία μίλησε για την Περιπέτεια της Ελληνικής γλώσσας στην Αρχαία Κύπρο.  Ταυτόχρονα έμαθα ότι  ο Σεφέρης ήταν πολύ καλός φωτογράφος και είχε μεγάλη αγάπη για την Κύπρο. Μου ήρθε η ιδέα να συγκεντρώσουμε, λοιπόν, ότι έχει γράψει ο Σεφέρης για την Κύπρο, ημερολόγια, γράμματα , ποιήματα, φωτογραφίες, όλες τις αναφορές του και με τον Φραγκίσκο Σεγκόβια , με τον οποίο μεταφράσαμε τα ποιήματα, γράψαμε μία μεγάλη εισαγωγή σε ένα βιβλίο που υπάρχει μόνο στα ισπανικά. Έτσι προέκυψε το Chipre.

Έχεις και συ χόμπι τη φωτογραφία; Τι επιλέγεις να φωτογραφίζεις;

Θα σου φανεί παράξενο. Μου αρέσει να φωτογραφίζω τις ιστορίες που μου ψιθυρίζει η θάλασσα. Έχω κάνει διάφορες εκθέσεις με θέμα «Στ΄ Ακροθαλάσσια του Πρωτέα». Ο τίτλος είναι από στίχο του Σεφέρη Μία έκθεση που παρουσιάστηκε στο Θερβάντες της Αθήνας, στην Ρωσία, στην Κύπρο και έχει φυσικά ως θέμα, τη θάλασσα.

Έχεις και την επιμέλεια κάποιων εξωφύλλων των βιβλίων. Ποιο είναι το σκεπτικό σου;

 Όλη η σειρά των βιβλίων του Γ. Ρίτσου έχει εξώφυλλα από μάρμαρα της Ελλάδας. Πιστεύω στο διάλογο της φωτογραφίας με το κείμενο. Μου αρέσει όταν μεταφράζω κάποιο βιβλίο αν μπορώ να επισκέπτομαι και τα μέρη στα οποία αναφέρεται. Το βιβλίο «Μία ζωή ακόμα»  έχει δική μου φωτογραφία στο εξώφυλλο από το Gotland .

Τελικά τα βιβλία πώς επιδρούν πάνω σου;

Μεταφράζω ότι μου αρέσει και ότι αγαπώ. Κάθε βιβλίο αφήνει σημάδι μέσα μου. Ο Τολστόι , η Τσβετάεβα, ο Ρίτσος, ο Καλλιφατίδης, η Ιορδανίδου όλοι έχουν περάσει στη ζωή μου . Είναι μέσα μου. Αποκτώ και εμπειρίες με τα ταξίδια στους τόπους για τους οποίους γράφουν τα βιβλία, στο Gotland με τον Καλλιφατίδη, αλλά και στη Ρωσία με ανθρώπους που ξέρουν πράγματα για την Τσβετάεβα , για παράδειγμα.  Πήγα τρεις φορές στην Κρήτη όταν μετέφρασα το «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά». Επισκέφτηκα και τη Πελοπόννησο για να δω τα μέρη του Ζορμπά, και στην Αθήνα γνώρισα με τον κ. Μαθιουδάκη. Ζητώ βοήθεια από κάποιους, που μπορούν να ξέρουν επιπλέον πληροφορίες, για να καταλάβω καλύτερα το νόημα του βιβλίου.

Πώς βίωσες την καραντίνα λόγω της πανδημίας του κορονωϊού;

Μου άλλαξε την καθημερινότητα της ζωής. Δεν μπορώ να ασκηθώ στο γυμναστήριο, αγαπημένη συνήθεια μου, γιατί είναι κλειστά. Το πιο σημαντικό δεν μπορώ να ταξιδέψω και να δω τους φίλους μου που είναι στα διάφορα μέρη, στο Μεξικό, Ελλάδα, Ρωσία, Ιταλία. Μου λείπει η Ελλάδα. Ερχόμουν 3-4 φορές τον χρόνο και δεν έχω έρθει για ένα χρόνο. Μου λείπει η αίσθηση της ελευθερίας, του πλησιάσματος, της αγκαλιάς. Όμως στα θετικά είναι ότι συνεχίζω και δουλεύω πολύ με όλα αυτά που αγαπώ,και ξεκίνησα να μαθαίνω και Ιταλικά.

Συμπερασματικά, τι θα έλεγες ότι προσφέρει η μετάφραση ενός βιβλίου σε σένα την ίδια;

Κάθε βιβλίο είναι ένας πλούτος. Νιώθω να εξελίσσομαι , εμπλουτίζοντας τις γνώσεις μου..Από την άλλη πλευρά έχω καταλάβει ότι δεν υπάρχουν σύνορα. Όλοι είμαστε άνθρωποι. Έχουμε πολύ περισσότερα που μας ενώνουν . Αυτά που μας χωρίζουν είναι λίγα. Νιώθω,για παράδειγμα, ότι εγώ ανήκω σε όλες τις κουλτούρες. Άλλες φορές είμαι 100% ελληνίδα, άλλες 100% μεξικάνα, άλλες 100% ρωσίδα. Αυτό το θεωρώ σπουδαίο. Είναι ο θησαυρός μου.

Σε ευχαριστώ πολύ. Καλή συνέχεια.

( Η συνάντηση μας έγινε διαδικτυακά)