Ράγισε η καρδιά
Όποιος είδε την μορφή του Αντρέι Ντμίτριεβιτς Σάχαροφ, έχοντας μάτια για να δει και την καρδιά, ώστε να καταλάβει, αυτός δεν πρόκειται ποτέ να τον ξεχάσει.
Στοχαστικός, σκεπτικός, με σκυμμένο το κεφάλι και γυρτούς τους ώμους, κρυμμένες και αόρατες για εμάς σκέψεις και συνείδηση. Οι κινήσεις τους έμοιαζαν με εκείνες που κάνει κάποιος όταν θέλει είτε να ακούσει τον συνομιλητή του, είτε την εσωτερική του φωνή και η εμφάνισή του ήταν πριγκιπική. Η σιγανή του φωνή, η οποία δεν είχε στην εκφορά της το παραμικρό ίχνος δημαγωγίας, και η αταλάντευτη πίστη σε αυτά που έλεγε αυτή η φωνή. Το εύθραυστο της φυσικής του παρουσίας, ή απλούστερα το αίσθημα του μοιραίου, το οποίο, με το χέρι στην καρδιά, όλοι εμείς λίγο ή πολύ αισθανόμασταν,- και η δύναμη της ψυχής, η οποία δεν εξαρτάται πλέον από το σώμα, αλλά έχει απορρίψει την εξουσία του κόσμου τούτου.
Ειρηνική δύναμη. Σπάνια ευγενική αντίθεση, η οποία κατέρριψε ταυτοχρόνως, δύο διαφορετικές εντυπώσεις: ότι δήθεν για τον ριζοσπάστη είναι αναπόφευκτο να θορυβεί, να είναι ένας επιθετικός δημαγωγός και ότι δήθεν ο φιλελεύθερος εκ γενετής αναπόφευκτα θα είναι αδύναμος, άβουλος. Μα για ποια αδυναμία μπορεί να γίνει λόγος! Με την πρώτη ματιά στον Αντρέι Ντμίτριεβιτς θυμόσουν αμέσως τα λόγια του Μαντελστάμ: «Ο άνθρωπος πρέπει να στηρίζεται καλά στη γη και να την αντιμετωπίζει όπως αντιμετωπίζει το διαμάντι το γυαλί».
Η επιστήμη έχασε μια δημιουργική διάνοια, αλλά γι’ αυτό ας μιλήσουν οι συνάδελφοί του. Η κοινωνική ζωή έχασε έναν άνθρωπο μοναδικών διαστάσεων – αυτό είναι τόσο προφανές, που μάλλον δεν χρειάζεται τεκμηρίωση. Η καρδιά όμως καταλαβαίνει και αισθάνεται κάτι άλλο: οι άνθρωποι έχασαν έναν δίκαιο.
Το να είναι κανείς φιλοδίκαιος σημαίνει κάτι παραπάνω από την ανδρεία, αν και χωρίς ανδρεία δεν αξίζει, απλά και μόνο γιατί ο δειλός ποτέ δεν βρίσκεται ενώπιον ηθικών διλημμάτων: αντί γι’ αυτόν τα πάντα επιλύονται από τις περιστάσεις. Δεν πρόκειται ποτέ να ξεχαστεί ότι ο Σάχαροφ ύψωσε το ανάστημά του, χωρίς να περιμένει μέχρι να του το επιτρέψουν και με αυτό βοήθησε σε ασύγκριτο βαθμό να προετοιμαστεί η στιγμή, κατά την οποία ήταν δυνατό να υψώσουν το ανάστημα τους και άλλοι λιγότερο δυνατοί, δηλαδή όλοι εμείς, από τον επιστήμονα μέχρι τον εργάτη. Δεν θα τολμήσουμε να λησμονήσουμε πως για χρόνια ολόκληρα ήταν μόνος του – «ένας από όλους, για όλους, εναντίον όλων». Όσο οι άνθρωποι παραμένουν άνθρωποι, όσο εκτιμούν την ανδρεία, εκείνος που αρνείται να τη σεβαστεί ακόμη και στον αντίπαλό του, θέτει εαυτόν εκτός του ανθρώπινου γένους. Το να είναι κανείς δίκαιος είναι υπεράνω του ηρωισμού, είναι κάτι παραπάνω από τον ηρωισμό. Η ευαισθησία για τον πόνο του άλλου∙ η ετοιμότητα να αναλάβει την κοινή συνενοχή∙ η πίστη στην ενιαία για όλους αλήθεια, η οποία βρίσκεται υπεράνω ακόμη και από την ηρωική αυταπάρνηση, – είναι ιδιότητες πολυτιμότερες από τον ηρωισμό καθεαυτό.
Αυτός ο δυτικίζον, αυτός ο φιλελεύθερος, με ένα δικό του τρόπο συνέχισε την προαιώνια ρωσική παράδοση των δια Χριστόν σαλών, πιστών στο λόγο της Καινής Διαθήκης: «και μη συσχηματίζεσθε τω αιώνι τούτω». Είχε την πολύ χαρακτηριστική για τη Ρωσία δύναμη να επικεντρώνεται στα ηθικά ζητήματα, δύναμη γιατί την οποία όλα τα υπόλοιπα είναι «κακομαθημένα» (Συζητώντας μαζί του ως έναν που κάθε άλλο παρά ιστορικός ήταν ως προς τη φύση των ασχολιών τους, είχα την ευκαιρία να βεβαιωθώ για το πόσο ευρυμαθής ήταν στην ιστορία, αλλά αυστηρά υπό το πρίσμα της ευγενούς δικαιοσύνης και αδικίας και όχι υπό κάποιο πολύχρωμα πρίσμα).
Αναφορικά με την ροπή του προς τη Δύση, πρέπει να σημειώσω πως μέσα στην ψυχή του ζούσε εκείνη η Δύση, την οποία, όπως δείχνουν τα πράγματα, όλοι έχουν πια λησμονήσει: η ηρωική Δύση των πουριτανών, οι οποίοι αναζητούσαν την αλήθεια του Θεού. Τα λόγια της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας είχαν γι’ αυτόν την πρωτόπλαστη φρεσκάδα και την πληρότητα του κυριολεκτικού νοήματος.
Κανείς δεν ξέρει αν θα πραγματωθεί εκείνο το καλό, το οποίο ο Αντρέι Ντμίτριεβιτς επιθυμούσε για ολάκερη την ανθρωπότητα. Τώρα πια δεν εξαρτάται από αυτόν, αλλά από όλους εμάς. Εκείνο όμως που εξαρτιόνταν μόνο από το Θεό και από την ελεύθερη βούλησή του, έγινε: είναι εκείνος.
«Κύριε! Ράγισε η καρδιά:
Ανεξιχνίαστες οι βουλές σου».
Μετάφραση από τα Ρωσικά Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης ©
Δημοσιεύτηκε στο ειδικό αφιέρωμα του περιοδικού «Ογκονιόκ» στον Αντρέι Ντμίτριεβιτς Σάχαροφ, τον Δεκέμβριο του 1989, τεύχος 52.
Το συγκεκριμένο άρθρο θα δημοσιευτεί στο #7 της «Στέπας»
